Việt Nam sắp quan sát được trăng máu hải ly

Nguồn gốc trăng máu hải ly

Một trong những sự kiện thiên văn đáng chú ý nhất của tháng 11 này chính là trăng máu hải ly hay còn gọi là trăng tròn vào ngày 27/11/2023. Mặt trăng sẽ nằm ở phía đối diện của Trái đất so với Mặt trời và mặt của nó sẽ được chiếu sáng hoàn toàn. Giai đoạn này xảy ra lúc 19:17 giờ Việt Nam. Kỳ trăng tròn này được các bộ lạc thổ dân châu Mỹ thời kỳ đầu gọi là trăng hải ly. Nó còn được gọi là Trăng sương giá và Trăng đen.

Theo ông Đặng Vũ Tuấn Sơn, Chủ tịch Hội Thiên văn và Vũ trụ học Việt Nam, nguồn gốc của cái tên này ngày nay thường được giải thích là vào thời điểm này trong năm loài hải ly đến mùa xây đập - mà thực tế là những cái tổ giữa dòng nước, được làm bằng lá, cành cây và đôi khi cả đất đá, giúp chúng tích trữ thức ăn trong mùa đông và tránh sự tấn công của các loài săn mồi như gấu và chó sói. Cũng có nguồn khác giải thích rằng Trăng tròn tháng 11 được gọi như vậy vì vào thời điểm này trong năm là lúc người bản địa châu Mỹ thường đặt bẫy hải ly.

Trăng máu hải ly là hiện tượng thiên văn kỳ thú tháng 11.

Là điểm sáng đáng chú ý nhất trên bầu trời đêm, Mặt Trăng trở thành một biểu tượng quan trọng trong nhiều nền văn hóa suốt lịch sử nhân loại. Nhiều nền văn hóa đã đặt tên cho Mặt Trăng theo nhiều cách ở những thời điểm khác nhau.

"Như bạn có thể thấy, có nhiều cái tên khác nhau chỉ những lần Trăng tròn khác nhau trong năm. Về cơ bản, tất cả chúng đều liên quan tới đặc điểm khí hậu, tập quán sinh trưởng và hoạt động, cũng như tới đặc trưng văn hóa từng vùng. Chúng không hề phản ánh chút nào về hình dạng, độ sáng hay màu sắc của Mặt Trăng.

Bên cạnh đó, khác với hiểu nhầm của nhiều người, các pha của Mặt Trăng gần như không có ảnh hưởng nào đáng kể lên tập quán của các loài động vật và thực vật. Sói không chỉ hú khi Trăng tròn, hải ly cũng không đợi tới lúc đó mới xây đập, và các loài hoa không phải chỉ nở trong đêm Trăng tròn. Những tên gọi đó phản ánh một cách nói chung những giai đoạn cụ thể có thể kéo dài nhiều ngày hoặc nhiều tuần, không phải một thời điểm duy nhất", ông Đặng Vũ Tuấn Sơn giải thích.

Những tên gọi này chỉ mang tính truyền thống văn hóa. Ngoài việc Trăng không thể cứ tới tháng 4 thì có màu hồng hay tháng nào đó thì có màu đỏ, thì chúng ta đều biết rằng ở Việt Nam (cũng như nhiều nơi khác) có hoa phlox và cũng chẳng có ai thờ cây sồi. Người đọc không nên để bị ngộ nhận bởi những thông tin phóng đại quá xa khỏi sự thật mà bạn có thể thường gặp.

Lý giải cách gọi tên của các lần Trăng tròn

Ông Đặng Vũ Tuấn Sơn cho biết, mặc dù mỗi pha của Mặt Trăng đều đẹp theo mỗi cách khác nhau, nhưng Trăng tròn chắc chắn luôn thu hút được nhiều sự chú ý nhất, đặc biệt là trong lịch sử hàng thế kỷ trước. Vào đêm Trăng tròn, người ta có thể nhìn rõ mặt đất mà không cần bất cứ ngọn đèn nào. Người ta có thể thu hoạch vụ mùa, săn bắn hay cùng uống rượu dưới ánh Trăng. Vì lẽ đó, ở nhiều nơi trên thế giới, người ta đã đặt tên cho những lần Trăng tròn khác nhau trong năm.

Trăng tròn tháng 1 dương lịch thường được gọi là Trăng sói. Đây là giai đoạn giữa mùa đông, loài sói trong những cánh rừng ở Bắc Mỹ và châu Âu ra khỏi hang đi tìm thức ăn và chúng thường hú rất nhiều. Vì thế mà ở những vùng này có tên gọi như vậy. Tháng 2 là giai đoạn tuyết phủ rất dày ở nhiều khu vực thuộc châu Âu. Đó là lý do người dân ở đây từ thời trung cổ đã đặt ra cái tên là Trăng tuyết, mỗi lần họ ngắm tuyết rơi dưới ánh Trăng.

Trăng tròn tháng 3 gọi là Trăng sâu / Trăng quạ vì đó là giai đoạn sâu nở vào đầu mùa xuân. Một số nơi khác gọi là 'Trăng quạ' vì vào tháng 3 loài quạ trở về phía Bắc sau giai đoạn di cư tránh rét. Có nơi khác cũng ở Bắc Mỹ thì gọi Trăng tròn này là 'Trăng vỏ băng' (khi các chỏm băng bắt đầu tan) hoặc 'Trăng nhựa'/'Trăng đường' khi nhựa của những cây phong ở Bắc Mỹ chảy ra khỏi lớp vỏ cây.

Trăng tròn tháng 4 là Trăng hồng. Cái tên này không hề chỉ màu sắc của Mặt Trăng, mà chỉ màu sắc của hoa phlox - một loài hoa mọc mọc phổ biến ở Bắc Mỹ và nở vào mùa xuân.Thời điểm tháng 4 hàng năm là khi hoa phlox nở rộ và ở những nơi chúng mọc nhiều, chúng tạo nên cảnh tượng như một tấm thảm màu hồng trên mặt đất.

Trăng tròn tháng 5 là Trăng thỏ / Trăng hoa. Cái tên này xuất phát từ châu Âu, chỉ thời điểm trong năm khi thỏ sinh sôi nảy nở rất nhanh và người ta bắt đầu đi đặt bẫy bắt thỏ. Ở Bắc Mỹ, khá gần với nguồn gốc của 'Trăng hồng' tháng 4, Trăng tròn tháng 5 được gọi là 'Trăng hoa' vì đó là giai đoạn nhiều loài hoa nở rộ trên những cánh đồng và trong các khu rừng ở vùng này.

Tháng 6 là Trăng dâu tây vì đây là mùa thu hoạch dâu Tây vào thời điểm này hàng năm ở Bắc Mỹ. Trong khi đó, nhiều nhóm người Celtic thời trung cổ gọi Trăng tròn tháng 6 bằng những cái tên khác như 'Trăng ngựa', 'Trăng đồng cỏ', 'Trăng hoa hồng'... Trăng tròn tháng 7 là Trăng nai đực / Trăng sấm do hầu hết các loài hươu/nai đều rụng sừng hàng năm (hươu đực) và sau đó ít lâu những chiếc sừng này mọc lại, và thời điểm đó là khoảng tháng 7 ở nhiều nơi trên thế giới.

Trăng tròn tháng 8 được gọi là Trăng cá tầm bởi tháng 8 là thời điểm có nhiều cá tầm (sturgeon) nhất ở vùng hồ lớn Bắc Mỹ. Chúng là loài cá nước ngọt lớn nhất ở lục địa này, có thể dài hơn 2 mét và nặng tới 90 kg. Một số tên gọi khác trong văn hóa của châu Âu về Trăng tròn tháng này là 'Trăng mèo rừng' hoặc 'Trăng ngũ cốc', 'Trăng ngô', ...

Trăng tròn tháng 9 là Trăng thu hoạch / Trăng rượu vang để chỉ thời điểm thu hoạch của nông dân khu vực này (một bộ phận họ trồng ngô), thì người Anglo-Saxon và Celtic ở châu Âu có một cái tên thú vị khác là 'Trăng rượu vang'. Tháng 10 là Trăng thợ săn, vào thời điểm mùa thu này, các thợ săn ở Bắc Mỹ và châu Âu thường vào rừng săn hươu và cáo, khiến cho Trăng tròn này mang cái tên như vậy.

Điều thú vị là như bạn biết, một tuần Trăng ngắn hơn một tháng Dương lịch một chút - lý do mà cứ khoảng 3 năm bạn lại có một tháng nhuận thứ 13 trong Âm lịch. Cũng vì vậy, trung bình cứ 3 năm thì có 1 năm mà ngay vài ngày đầu tháng 10 đã có Trăng tròn. Đó vẫn là cuối mùa thu hoạch, nên những năm đó Trăng tròn đầu tháng 10 này cũng được gọi là 'Trăng thu hoạch'.

Trăng tròn tháng 11 là Trăng hải ly và Trăng tròn tháng 12 là Trăng lạnh / Trăng sồi. Một vài nơi ở châu Âu, người ta còn gọi Trăng tròn này là 'Trăng đêm dài; những ngày lân cận đông chí đều có ban đêm dài hơn rõ rệt so với ban ngày.

Vào nhiều năm, Trăng tròn cuối cùng của năm (Dương lịch) rơi vào sau ngày Đông chí. Vào lúc đó, các linh mục Celtic thời xưa thường làm lễ tôn vinh cây sồi vì sức chịu đựng và sự hiện diện cao quý của nó như một biểu tượng của sức mạnh và sự vĩnh cửu, vì vậy Trăng tròn vào thời điểm đó còn được gọi là 'Trăng sồi' ở khu vực văn hóa này. Say này, do nhiều biến thể, đôi khi Trăng tròn cuối cùng của năm nói chung (dù nó xảy ra trước đông chí) cũng được gọi tên như vậy).

Tô Hội