Tư tưởng tâm học của Vương Dương Minh

Sách Vương Dương Minh toàn thư. Ảnh: Quỳnh Hương.

Vương Dương Minh (1472 - 1529), tuổi thơ tên là Vân, sau đổi tên là Thủ Nhân, tự Bá An, hiệu Dương Minh, thụy Văn Thành. Ông là nhà triết học, giáo dục, văn học, thư pháp và quân sự nổi tiếng của Trung Quốc cổ đại. Ông cũng là người thành công lớn về tâm học thời Tống, Minh, không những tinh thông 3 đạo học là Nho, Thích, Đạo, mà còn thống lĩnh quân đội chinh phạt, là một đại nho toàn năng hiếm thấy trong lịch sử Trung Quốc.

“Vì thiên hạ lập trí, vì sinh dân lập mệnh, vì thánh hiền kế thừa tuyệt học”. Ông sinh ra vào giữa thời kỳ Nhà Minh, hiểu biết rộng, không chỉ thơ văn xuất chúng, mà còn giỏi binh pháp, cưỡi ngựa bắn cung.

Về phương diện học thuật, ông nghiên cứu kỹ tư tưởng Nho Gia “Cách vật trí tri” của Chu Hy, tỏ ra nghi ngờ thuyết “Tồn thiên lý, bỏ nhân dục”, cho rằng học thuyết của Chu Tử không phải cái học của thánh nhân chân chính, “Tâm học” mới có thể giải thích những nghi hoặc, từ đó mà chuyên tâm vào nghiên cứu học thuyết của Lục Cửu Uyên, từ đó mà phát triển rực rỡ, cuối cùng trở thành một trước tác ở 3 phương diện lập đức, lập công, lập ngôn.

Tư tưởng tâm học của Vương Dương Minh có thể chia làm 3 phần: luận về nhân sinh của tâm tức là lý, luận về nhận thức của tri hành hợp nhất và học thuyết về tu dưỡng của trí lương tri. Thứ nhất bàn về nhân sinh. Tâm tức là lý. Vương Dương Minh cho rằng nhân tâm là vấn đề cơ bản, là nguyên nhân đầu tiên sinh ra thiện với ác. Bất cứ hành động, sự vật ngoài nào đều bị tư tưởng chi phối, tất cả đều thống nhất ở tâm.

Thứ hai bàn về nhận thức tri hành hợp nhất. Nhằm vào cái bệnh nói, làm bất nhất của xã hội đương thời, Vương Dương Minh đề xuất thuyết tri hành hợp nhất, sửa chữa quan điểm tri hành của Chu Hy là tri trước, hành sau. Ông cho rằng, tri và hành không thể tách rời, tri là chủ ý của hành, hành là công phu của tri; Tri là khởi đầu của hành, hành là hoàn thành của tri. Tóm lại, có tri tất có hành.

Thứ ba bàn về học thuyết tu dưỡng của lương tri. Vương Dương Minh tìm ra được con đường trí lương tri, ông đã rút ra được nó từ chính cuộc đời gian nan, thập tử nhất sinh của mình, là “chút huyết cốt mà thánh hiền thiên cổ truyền cho”. Lương tri người người đều có, trí lương tri là làm cho tâm trở về trạng thái chân bản trong sáng “vô thiện vô ác”, là thông qua nhận thức của chủ thể đạt tới tu dưỡng đạo đức của chính ta, quy phạm hành vi của chính ta.

Vì thế, mà trí lương tri được coi là bộ phận cốt lõi quan trọng nhất của tâm học Vương Dương Minh. Xuất phát từ lương tâm, người người đều bình đẳng, phàm nhân cũng có thể thành thánh nhân. Chỉ cần giữ tâm là bản thể, làm đến mức ngoài tâm không có vật, truy cầu bản tâm thấu triệt, chí hướng cởi mở, siêu nhiên nhập thánh, thì không có khó khăn nào đáng nói! Tư tưởng này vừa xuất hiện, liền có tác dụng long trời lở đất, phá tan những rào cản của lý học Trình, Chu, một thời gian, tâm học đã chiếm vị trí chủ đạo của học thuật lúc đương thời.

Hàng trăm năm trở lại đây, tư tưởng tâm học của Vương Dương Minh, luôn được người đời kế thừa, truyền rộng ra trong và bên ngoài Trung Quốc, bán đảo Triều Tiên, các quốc gia Đông Nam Châu Á, cho đến toàn cầu đều có ảnh hưởng quan trọng và sâu rộng, hơn nữa đối với xã hội ngày nay, nó càng có ý nghĩa sâu sắc.

Tâm học của Vương Dương Minh đề cao ý thức chủ thể, nhấn mạnh sức mạnh của nội tâm, đi tìm bản tâm thấu minh, trái tim rộng mở, thanh thoát, có tác dụng tích cực để cải thiện trạng thái tinh thần của con người hiện đại, có thể làm cho nội tâm mệt mỏi yếu đuối của con người hiện đại trở lại mạnh mẽ, đạt được yên tĩnh của nội tâm trong xã hội nổi trôi, đạt được cái thực của mình và hạnh phúc, nó là tư tưởng chỉ đạo đẹp nhất để con người hiện đại tu dưỡng thân, tâm; đồng thời tâm học của Vương Dương Minh là gợi ý hữu ích đối với sự phát triển cá tính, giải phóng tự do tư tưởng, khơi mở tiến thủ sự nghiệp của con người hiện đại. Vì những điều này mà giáo sư đại học Harvard của Mỹ nói rằng: “Thế kỷ 21 là thế kỷ của Vương Dương Minh”.

Cuốn sách này chia làm 3 phần, giới thiệu một cách hệ thống về một đời truyền kỳ và tư tưởng của Vương Dương Minh, gồm có Thượng thiên, Trung thiên và Hạ thiên. Thượng thiên viết về “Vương Dương Minh truyền kỳ”, là những ghi chép truyền lại về cuộc đời của Vương Dương Minh, nói về thời thiếu niên của ông muốn trở thành thánh hiền.

Trung thiên nói về “Trí tuệ tâm học của Vương Dương Minh”, lựa chọn ra hơn 100 bài nói của ông, đồng thời thêm phần giải thích, từ “lập trí do tâm, sức mạnh ở hành”, “giữ thuần khiết tâm, làm đến mức thành nhân”, “tĩnh sát mình, không bàn luận thị phi của người khác”, “nhập thế tâm làm việc, xuất thế tâm làm người”, tổng cộng 16 phương diện về trí tuệ nhân sinh tu thân xử thế ở các phương diện lập trí, tu thân, nhân ái, chí thành.

Hạ thiên viết về “Truyền tập lục”, là những bài mà môn nhân, đệ tử của Vương Dương Minh ghi chép lại, nó bao gồm hệ thống triết học chủ yếu và chủ trương cơ bản của Vương Dương Minh, là nghiên cứu và tập hợp trước tác cơ bản nhất của tâm học Vương Dương Minh.

Quỳnh Hương