Tầm nhìn mới cho sự nghiệp trồng người

Ðoàn y, bác sĩ Bệnh viện C Ðà Nẵng lên đường chi viện tỉnh Bình Dương. Ảnh: VĂN DŨNG

Ðối chiếu với thực tiễn đất nước những năm qua, tôi thật sự tâm đắc với nhận định sâu sắc đó của Tổng Bí thư. Ðó là kết quả của tổng kết thực tiễn và của tư duy khoa học, tỉnh táo, khách quan.

Thời kỳ quá độ đi lên chủ nghĩa xã hội diễn ra trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội: kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, quốc phòng, an ninh, ngoại giao… Song thấm sâu trong tất cả các lĩnh vực đó, tác động trực tiếp và có ý nghĩa quyết định chiều hướng vận động và phát triển của các lĩnh vực này chính là vốn con người, nguồn nhân lực của sự phát triển. Không có cách lý giải nào khác, vì vậy, nhiệm vụ nặng nề nhất, khó khăn, lâu dài, phức tạp nhất chính là nuôi dưỡng, xây dựng, phát triển con người cho chủ nghĩa xã hội trong suốt thời kỳ quá độ và chắc chắn còn phải tính toán xa hơn nữa, khi thời kỳ quá độ kết thúc, hoàn thành!

Nhận rõ nhiệm vụ sâu xa đó, Chủ tịch Hồ Chí Minh có hai luận điểm rất đặc biệt. Một mặt, Người khẳng định rằng: Muốn xây dựng chủ nghĩa xã hội phải có người xã hội chủ nghĩa, mặt khác, Người lại cho rằng “vì sự nghiệp 100 năm thì phải “trồng” người”. Tưởng như có gì đó mâu thuẫn, song thật ra rất biện chứng. Phải từ con người hiện thực để bồi đắp, nuôi dưỡng dần những phẩm chất mới theo lý tưởng xã hội chủ nghĩa, và chính những con người hiện thực đang phát triển đó sẽ xây dựng chủ nghĩa xã hội, song không thể nôn nóng, mà cần một sự kiên trì, nhẫn nại, sáng tạo và khoa học để có thể “trồng” nên những con người như vậy. “Sự biến đổi sâu sắc về chất” trong thời kỳ quá độ mà Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đề cập đến, trước hết và quan trọng nhất chính là quá trình lâu dài, vô cùng khó khăn và phức tạp của sự hình thành, phát triển của con người của chủ nghĩa xã hội. Ðó là một quá trình suy nghĩ, đúc kết từ thực tiễn để chọn lọc, tiếp nhận, đấu tranh, sáng tạo không mệt mỏi. Phải chăng, lâu nay, chúng ta dành nhiều tâm trí cho tìm tòi, lựa chọn để từng bước phát triển và dần hoàn thiện đường lối, quan điểm trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị, xã hội… song trong chỉ đạo thực tiễn và tổ chức thực hiện chưa chú trọng đúng tầm, có chiến lược, chương trình dài hạn, khoa học cho lĩnh vực cực kỳ hệ trọng này. Tôi thật sự thấm thía khi Tổng Bí thư phát biểu rằng: “mất người là mất chế độ”.

2. Ðặc điểm nổi trội nhất của thời kỳ quá độ, đặc biệt trong lĩnh vực xây dựng con người là sự đan xen, cạnh tranh và cuộc đấu tranh giữa cũ và mới, tiến bộ và lạc hậu, tiên tiến và bảo thủ, trì trệ, cách mạng và phản động, thù địch. Cách đây hơn 50 năm, trong Di chúc của mình, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chỉ rõ, đó là một “cuộc chiến đấu khổng lồ” để “chống lại những gì đã cũ kỹ, hư hỏng, để tạo ra những cái mới mẻ, tốt tươi” (Hồ Chí Minh toàn tập - Nxb CTQG.2011, tập 15, tr. 617). Lúc này, ở thời kỳ quá độ, đất nước đang đứng trước “cuộc chiến đấu khổng lồ” đó, đối với cả dân tộc, cả cộng đồng và đối với từng con người, không loại trừ một ai, từ những người lãnh đạo cấp cao đến người dân bình thường. Trong những tháng ngày này, cả nước đang căng mình phòng, chống đại dịch Covid-19, chúng ta đã chứng kiến sự xuất hiện những cái cực tốt, vô cùng nhân văn và cả những cái cực xấu, ác độc đến tận cùng. Hàng vạn người đang âm thầm hy sinh, kiên cường trên tuyến đầu chống dịch. Hàng ngàn vạn những việc làm tình nghĩa đồng bào làm chúng ta xúc động tận đáy lòng. Ngược lại, bao người không cầm được nước mắt khi nghe tiếng nức nở van xin tên cướp của người phụ nữ thu gom rác đêm khuya khi bị cướp đi chiếc xe duy nhất của mình. Sự độc ác, vô lương tâm đến tận cùng của bọn cướp đã dấy lên sự căm phẫn của cả xã hội.

Thời kỳ quá độ, theo quy luật của chính nó, đang đặt ra rất nhiều sự lựa chọn mang tính đa chiều trong nhận thức và tinh thần, tình cảm dẫn tới cả sự đứng vững, đúng hướng và cả sự lúng túng, chờ thời và chệch hướng bởi vì trong thời kỳ này, hệ giá trị và chuẩn văn hóa đang được sắp xếp lại, mở ra đa dạng hơn, từ đó đặt con người trước thử thách của sự lựa chọn mới. Một sự phân nhánh, phân hóa không tránh khỏi. Những người thủy chung với lý tưởng, luôn khát khao tìm tòi đổi mới, kiên định trong sự sáng tạo và cả những người bảo thủ, thủ cựu cùng xuất hiện. Những người đuối sức, không đi hết được chặng đường đã chọn và những kẻ chờ thời, cơ hội, vội tách ra khỏi đội ngũ, phủ định chính mình và tự coi là đã tìm ra “chân lý mới”! Và cuối cùng là những kẻ phản bội, lợi dụng thời cơ để chống phá. Trong bối cảnh phức tạp đó, để “trồng người” cho chủ nghĩa xã hội, rất cần một “tầm nhìn mới, bản lĩnh mới và sức sáng tạo mới” (Nguyễn Phú Trọng - Bài báo đã trích dẫn). Một mặt, tôn trọng sự phát triển đa dạng, lành mạnh của sự lựa chọn, mặt khác, bằng trí lực, tài lực và tâm huyết ra sức vun trồng, xây đắp và phát triển để tạo nên xu hướng chính, dòng mạch chính của sự lựa chọn đó. Xu hướng đó chính là đội ngũ ngày càng đông và mạnh những người kiên định với lý tưởng, con đường mà Bác Hồ, Ðảng và dân tộc đã lựa chọn, đồng thời đủ bản lĩnh vượt qua mọi thử thách, không ngừng tìm tòi, sáng tạo để hiện thực hóa lý tưởng đó, đúng như nhận định có tầm khái quát cao của Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng: “Ðây là cả một sự nghiệp sáng tạo vĩ đại, đầy thách thức, khó khăn, một sự nghiệp tự giác, liên tục, hướng đích lâu dài, không thể nóng vội”.

3. Trong thời kỳ quá độ này bao giờ cũng chứa đựng ba nhân tố: quá khứ đang là một nhân tố sống trong hiện tại, hiện tại chưa định hình, đang biến đổi, biến động không ngừng và phức tạp và tương lai đang dần hiện ra nhưng chưa thể hoàn chỉnh. Trong điều kiện đặc thù đó, để xây dựng con người Việt Nam dân tộc - hiện đại, có năng lực hội nhập, có khát vọng hiện thực hóa lý tưởng xã hội chủ nghĩa trên đất nước ta, có lẽ phải đồng thời đánh giá ba nhân tố trên để định hướng cho sự phát triển nhân cách và các giá trị căn cốt trong nhân cách con người Việt Nam.

Ðối với quá khứ, trong quan hệ với sự hình thành và phát triển nhân cách xã hội chủ nghĩa, phải chăng, đồng thời cần xử lý biện chứng hai tác động sau. Một là, xác định, bảo vệ và phát huy những giá trị truyền thống tốt đẹp, bền vững của dân tộc và con người Việt Nam để tạo nên giá trị căn cốt trong nhân cách con người đương đại. Tuy còn những ý kiến khác nhau, nhưng lâu nay, nhiều người đều nhấn mạnh đến các giá trị như lòng yêu nước, sự tự tôn, tự cường dân tộc, tính cộng đồng, tình nghĩa, trọng đạo lý và lòng nhân ái… khuynh hướng hạ thấp hay phủ định các giá trị này là biểu hiện của sự chệch hướng, xa rời “căn cước” vốn có của dân tộc. Hai là, để có con người Việt Nam thời đại mới, cần tỉnh táo và khách quan chỉ ra để vượt qua những hạn chế lịch sử của con người Việt Nam do quá khứ nghìn năm phong kiến và kinh tế tiểu nông để lại. Những năm qua, chúng ta chưa mạnh dạn chỉ ra điều này, vì vậy đã tạo ra những ảo tưởng và hạn chế sự tự vượt lên chính mình của con người. Rất may, Nghị quyết 33-NQ/TW về văn hóa (ngày 9/6/2014) và đặc biệt trong Báo cáo chính trị tại Ðại hội XIII của Ðảng (tháng 1/2021) đều khẳng định “Có giải pháp khắc phục những mặt hạn chế của con người Việt Nam”. Ta có thể nhận ra những hạn chế đó của quá khứ đang “sống” dai dẳng trong hiện tại, thí dụ như tư duy, đời sống tiểu nông, manh mún, không có nếp quen thực thi pháp luật, chuộng danh, đố kỵ, cào bằng…

Ðối với hiện tại, quả thật, chúng ta đang đứng trước “cuộc chiến đấu khổng lồ” như Bác Hồ đã chỉ ra và gần đây, đồng chí Nguyễn Phú Trọng đã nhấn mạnh sự “đan xen, cạnh tranh ngày càng phức tạp và quyết liệt” giữa “các nhân tố xã hội chủ nghĩa và các nhân tố phi xã hội chủ nghĩa” và nhiệm vụ lớn nhất của Ðảng và toàn dân tộc là “phát huy các nhân tố xã hội chủ nghĩa để các nhân tố đó ngày càng chi phối, áp đảo và chiến thắng”. Hằng ngày, hằng giờ, cả xã hội, trong từng tập thể, cộng đồng và từng cá nhân phải đương đầu với cuộc đấu tranh đó, tưởng như thầm lặng mà vô cùng quyết liệt, phức tạp. Cái thiện, cái đẹp, cái tử tế, cao thượng, anh hùng kiên cường xuất hiện, đồng thời không ít cái xấu xa, độc ác, vô sỉ, thấp hèn, biến chất cũng mọc lên làm nhức nhối xã hội (Ðảng đã thống kê đến 27 biểu hiện thoái hóa, “tự diễn biến, tự chuyển hóa” trong cán bộ, đảng viên!). Thực tiễn cho chúng ta niềm tin rằng, dù còn trải qua nhiều sóng gió, song xu hướng chi phối, áp đảo sẽ là sự kết hợp, hòa quyện giữa những giá trị truyền thống tốt đẹp với những giá trị mới trong tương lai gần: dân tộc - nhân văn - hiện đại. Phải chăng, lúc này, cần hơn bao giờ hết, bám sát thực tiễn, định hướng sự phát triển, tiến hành khẩn trương và khoa học “tập trung nghiên cứu, xác định và triển khai xây dựng hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người gắn với giữ gìn, phát triển hệ giá trị gia đình Việt Nam trong thời kỳ mới” như sự khẳng định tại Ðại hội XIII của Ðảng. Nhiệm vụ đó đã được khởi xướng từ Ðại hội X (năm 2006), chúng ta đã bước đầu làm được một số việc, song còn dang dở. Thực tiễn mới của thời kỳ quá độ hiện nay đòi hỏi chúng ta đồng thời triển khai nhiệm vụ này ở cả ba khâu: nghiên cứu, xác định và triển khai. Ðiều đó tạo nên sức mạnh hiện thực của sự định hướng xây dựng con người cho chủ nghĩa xã hội, của chủ nghĩa xã hội ở nước ta. Có lẽ, cần có một cơ quan của Ðảng và Nhà nước tập trung thực hiện nhiệm vụ lớn này một cách khoa học, bài bản, kiên trì, sáng tạo để hiện thực hóa các thành quả nghiên cứu vào đời sống, vào con người. Công việc thật là khó, song cách đây khoảng 100 năm, V.I Lê-nin đã nói về thời kỳ quá độ (thực hiện chính sách kinh tế mới - NEP) ở đất nước Xô Viết: “Không để cho các ảo tưởng cũng như sự nản chí chi phối” (V.I Lê-nin toàn tập - sđd. t44. tr 520).

GS, TS Ðinh Xuân Dũng