Lịch sử phát triển của máy bay Yak-130 mà Việt Nam vừa nhận

Mới đây Nga đã chuyển giao lô 6 máy bay huấn luyện tiên tiến Yak-130 đầu tiên cho Việt Nam, theo hợp đồng được hai nước ký kết vào cuối năm 2019. Việt Nam đặt mua 12 máy bay Yak-130 từ Nga, với tổng giá trị hợp đồng đạt 350 triệu USD; bình quân mỗi chiếc hơn 29 triệu USD.

So với các loại máy bay huấn luyện phi công quân sự cùng loại, được phát triển ở các nước khác hiện nay, huấn luyện cơ Yak-130 có thể được coi là người tiền nhiệm “đáng kính”; thậm chí có thể nói là máy bay huấn luyện tiên tiến thế hệ thứ tư trên thế giới.

Vào cuối những năm 1980, với việc đưa vào biên chế các máy bay chiến đấu thế hệ thứ tư hiện đại như Su-27 và MiG-29, tuy nhiên Không quân Liên Xô vẫn sử dụng máy bay huấn luyện L-39 Albatross do Tiệp Khắc sản xuất.

Từ góc độ kỹ thuật, L-39 không thể đáp ứng yêu cầu đào tạo thế hệ phi công máy bay chiến đấu thế hệ mới của Liên Xô khi đó là MiG-31, Su-27 và MiG-29.

Chính vì lý do này, Liên Xô đã quyết định phát triển một thế hệ máy bay huấn luyện tiên tiến mới, vượt trội hoàn toàn L-39 Albatross và có thể vừa huấn luyện trung cấp, vừa huấn luyện nâng cao cho phi công máy bay chiến đấu thế hệ thứ tư.

Năm 1990, dự án chế tạo máy bay huấn luyện tiên tiến thế hệ mới của Liên Xô chính thức được khởi động, dự kiến sẽ mua hơn 1.200 chiếc. Dự kiến ban đầu dự án sẽ được giao cho Phòng thiết kế MiG.

Nhưng đến tháng 1/1991, quy mô đấu thầu được mở rộng, Phòng thiết kế Yakovlev, Phòng thiết kế MiG, Phòng thiết kế Miasishev và Phòng thiết kế Sukhoi cùng tham gia trong đấu thầu; và các kế hoạch thiết kế được đệ trình tương ứng.

Vào tháng 12/1991, sau khi Liên Xô tan rã, Liên bang Nga được thừa hưởng phần lớn di sản quân sự của Liên Xô, và dự án máy bay huấn luyện tiên tiến là một trong số ít các chương trình R&D được quân đội Nga hỗ trợ.

Do thiếu nguồn lực tài chính quốc gia, Không quân Nga đã ban hành lại kế hoạch đấu thầu cho dự án máy bay huấn luyện tiên tiến vào năm 1993, điều này đã hạ thấp các yêu cầu về chỉ số hoạt động và cũng giảm số lượng mua.

Tại thời điểm này, Phòng thiết kế Yakovlev và Phòng thiết kế MiG bước vào vòng đấu thầu thứ hai, và các thiết kế của Phòng thiết kế Miasishev và Phòng thiết kế Sukhoi đã bị loại bỏ.

Năm 1994, cũng do không đủ kinh phí nghiên cứu, Bộ Quốc phòng Nga buộc phải thỏa thuận để Cục thiết kế Yakovlev và Cục thiết kế MiG có thể cùng phát triển máy bay huấn luyện tiên tiến mới với các nước phương Tây.

Đối tác mà Phòng thiết kế Yakovlev tìm được là công ty Alenia Macchi, một nhà sản xuất xe lửa nổi tiếng của Italy; đây là công ty vừa có tiềm lực tài chính, vừa có thể tận dụng được công nghệ hàng không của phương Tây. Nhưng Alenia Macchi chưa có kinh nghiệm trong thiết kế máy bay.

Trong quá trình hợp tác nghiên cứu và phát triển, Alenia Macchi đã kết hợp một số lượng lớn các khái niệm thiết kế tiên tiến của phương Tây vào thiết kế ban đầu; đồng thời mở rộng tính năng đa dụng để khiến nó có khả năng chiến đấu đáng kể.

Do đó, hiệu suất thiết kế và cách bố trí khí động học của máy bay huấn luyện tiên tiến mới giữa Alenia Macchi và Phòng thiết kế Yakovlev, được giới chuyên môn đánh giá rất cao.

Năm 1999, sau khi Phòng thiết kế Yakovlev và Công ty Alenia Maki hoàn thành kế hoạch thiết kế cơ bản mẫu máy bay huấn luyện tiên tiến mới, họ quyết định chia tay trong hòa bình và mỗi bên tự phát triển các mẫu của riêng mình. Phía Italy là loại máy bay huấn luyện M346 nổi tiếng, còn phía Nga là máy bay Yak-130 hiện nay.

Đề án thiết kế Yak-130 được cải tiến toàn diện đã không ngạc nhiên khi đánh bại MiG-AT của Cục thiết kế MiG vào năm 2002 và thắng thầu thế hệ máy bay huấn luyện tiên tiến mới của Không quân Nga.

Năm 2004, nguyên mẫu sản xuất hàng loạt của Yak-130 đã thực hiện thành công chuyến bay đầu tiên. Tuy nhiên, do nguồn vốn mua sắm bị trì hoãn, Không quân Nga phải đến năm 2010 mới chính thức nhận được lô 4 chiếc Yak-130 đầu tiên.

Hơn nữa, nhu cầu mua sắm Yak-130 của Không quân Nga chưa đến 300 chiếc, và Tổng công ty Xuất nhập khẩu Quốc phòng Nga đã không tiếc công sức quảng bá loại máy bay này đến thị trường thương mại quân sự quốc tế, để có được nhiều đơn đặt hàng hơn.

Hiện đã có 5 quốc gia gồm Belarus, Algeria, Bangladesh, Lào và Myanmar đã mua và trang bị máy bay huấn luyện Yak-130. Việt Nam là quốc gia sử dụng loại máy bay này thứ 6. Hiện tổng số đơn đặt hàng xuất khẩu đạt 68 đơn hàng; còn số lượng Yak-130 đang được sử dụng trong Không quân Nga đã vượt quá 110 chiếc. Nguồn ảnh: Airlines.

Tiến Minh