Làng thêu Thắng Lợi vượt qua thử thách, giữ vững và phát triển nghề cổ truyền

Theo hồ sơ gia phả được bảo tồn đến ngày nay, ông tổ của nghệ thuật thêu Thắng Lợi, cũng là ông tổ của nghệ thuật thêu Việt Nam, là Lê Công Hành, người sinh ra tại địa phương này vào năm 1606. Ông là một quan thượng thư triều Lê, người đã học được nghề thêu truyền thống của Trung Quốc và dạy cho nhân dân Thắng Lợi vào thế kỷ XVII.

Từ thời điểm đó, nghệ thuật thêu đã trở thành một nghề nghiệp, một phần của cuộc sống hàng ngày của người dân làng Thắng Lợi. Hầu hết người trong làng tham gia việc thêu, và hình ảnh những người phụ nữ, cụ ông, cụ bà và cả trẻ em, tập trung chăm chỉ quanh những khung thêu, làm cho không gian làng trở nên sống động.

Ban đầu, làng Thắng Lợi thêu chủ yếu phục vụ cung đình và tầng lớp quý tộc, sử dụng kỹ thuật thêu đơn giản với năm màu chỉ cơ bản. Theo thời gian, nghề thêu trở nên phổ biến và phát triển, với sự tinh tế và khéo léo hơn trong kỹ thuật thêu. Sản phẩm thêu truyền thống như câu đối, nghi môn, cờ, biển, trướng, và trang phục sân khấu cổ truyền, đã trở thành lựa chọn ưa chuộng của tầng lớp quí tộc và được xuất khẩu sang các nước láng giềng. Về chất lượng, sản phẩm thêu tay của làng nghề Thắng Lợi được chế tác từ nguyên liệu cao cấp như lụa, vải, chỉ, và ren, đảm bảo chất lượng cao, bền đẹp, và màu sắc tươi sáng. Sự chăm chỉ và tay nghề cao của nghệ nhân được thể hiện qua từng chi tiết, đường kim mũi chỉ, và sản phẩm được kiểm tra, đóng gói, và bảo quản kỹ lưỡng. Để có sản phẩm đẹp, bền màu, các nghệ nhân phải thành thục kỹ thuật thêu, bao gồm 9 kỹ thuật cơ bản như nối đầu, lướt vặn, đâm sô, bó bạt, thêu bỏ, thêu bạt, sa hạt đơn – sa hạt kép, khoắn vảy đơn - khoắn vảy kép và chăng chặn. Nghệ nhân còn phải sử dụng sự tinh tế, khéo léo và có đôi mắt thẩm mỹ cao để tạo nên những tác phẩm thêu độc đáo và có giá trị nghệ thuật.

Về tính nghệ thuật, sản phẩm thêu tay mang đến sự sáng tạo, khéo léo, và tinh tế của nghệ nhân. Tranh thêu với nhiều chủ đề như phong cảnh, hoa lá, động vật, con người, văn hóa, và lịch sử, thể hiện sự sinh động và hài hòa của hình ảnh, màu sắc, và ánh sáng. Khăn thêu, áo thêu là những sản phẩm thêu tay ứng dụng cao, với họa tiết đẹp mắt, tinh xảo, và đa dạng, phản ánh nét đẹp truyền thống và hiện đại của làng nghề.

Về độc đáo, sản phẩm thêu tay Thắng Lợi không giống bất kỳ sản phẩm thêu máy hay thêu nước ngoài nào khác. Với sự đa dạng và không đồng nhất do việc làm hoàn toàn bằng tay, mỗi sản phẩm thêu tay là một tác phẩm nghệ thuật độc nhất vô nhị, mang dấu ấn cá nhân của nghệ nhân. Đồng thời, sản phẩm thêu tay thể hiện được bản sắc văn hóa, nghệ thuật của làng nghề, địa phương và quốc gia.

Xã Thắng Lợi có nhiều nghệ nhân thêu tài hoa, trong đó có nghệ nhân Nguyễn Xuân Dục, người làng Bình Lăng, đã được Nhà nước trao danh hiệu Nghệ nhân ưu tú. Ông là người có gần 60 năm kinh nghiệm, đại diện cho bốn đời “cha truyền con nối’’ trong nghề thêu, có công duy trì và phát triển nghề thêu tay, đồng thời truyền đạt kiến thức và đam mê cho thế hệ kế tiếp. Sự thành công của ông được chứng minh qua nhiều giải thưởng và danh hiệu, trong đó có bức tranh “Bến thuyền Vịnh Hạ Long” đoạt giải Nhì toàn quốc trong Hội thi sản phẩm thủ công mỹ nghệ Việt Nam năm 2022. Tranh thêu tay của ông Dục là tập hợp của nhiều lớp chỉ chồng chéo lên nhau, mang đặc điểm hình khối hội họa tiêu biểu. Bức tranh thông thường gồm 3 lớp chính: lớp nền, lớp đi nét cơ bản, và lớp kỹ thuật, mỗi lớp do một nhóm thợ khác nhau đảm nhiệm. Khác biệt lớn của tranh thêu của Nguyễn Xuân Dục so với thêu máy và thêu tay đại trà là độ bền màu đáng kinh ngạc. Sự khác biệt này xuất phát từ việc ông không sử dụng thao tác đánh màu hậu kỳ bằng bút dạ hay màu tuýp. Với chất lượng và độ độc đáo, tranh thêu của nghệ nhân Nguyễn Xuân Dục không chỉ cạnh tranh được với nhiều sản phẩm mới mẻ mà còn duy trì và củng cố thương hiệu nghệ thuật thêu tay truyền thống tại làng Bình Lăng.

Nghệ nhân Nguyễn Quốc Sự, người làng Khoái Nội, xã Thắng Lợi, một trong những họa sỹ thêu hàng đầu của làng, không chỉ làm nghề mà còn giảng dạy, góp phần giữ lấy và phát triển nghề thêu truyền thống. Ông đã gắn bó với nghề thêu hơn nửa thế kỷ và tạo ra nhiều tác phẩm đẹp mắt, sống động, mang đậm dấu ấn văn hóa Việt Nam. Một trong những kỹ thuật độc đáo và khó khăn mà nghệ nhân Nguyễn Quốc Sự thực hiện là tranh thêu hai mặt trên voan mỏng bằng chỉ tơ tằm. Đây là loại tranh có thể nhìn được cả hai mặt, mỗi mặt có một hình ảnh khác nhau, nhưng vẫn hài hòa và tương xứng với nhau. Để thêu được tranh hai mặt, nghệ nhân phải có kỹ năng cao, sự tỷ mỷ và công phu, bởi mỗi đường kim, mỗi mũi chỉ đều phải được tính toán kỹ lưỡng, không thể sai sót hay lộn xộn. Chỉ tơ tằm là chất liệu được chọn lựa kỹ càng, vì nó có độ bền, độ mềm và độ sáng cao, tạo nên sự tinh tế và sang trọng cho tranh. Nghệ nhân Nguyễn Quốc Sự đã thêu được nhiều bức tranh hai mặt với các đề tài khác nhau, như phong cảnh, hoa quả, động vật, chân dung… Một số bức tranh nổi bật của ông có thể kể đến như: Bức tranh thêu chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh1, bức tranh thêu hai mặt về đôi công hoa mẫu đơn, bức tranh thêu hai mặt về lâu đài Himeji… Các tác phẩm tranh thêu của nghệ nhân Nguyễn Quốc Sự đã có mặt ở nhiều nước trên thế giới, trong đó được ưa chuộng nhất là tại Nhật Bản và Hàn Quốc.

Thắng Lợi đã đưa ra thị trường nhiều sản phẩm đa dạng, đáp ứng nhu cầu ngày càng lớn về các sản phẩm từ thêu tay truyền thống đến nghệ thuật và sáng tạo.

Tuy nhiên, trước sự phức tạp của nền kinh tế thị trường, làng nghề thêu ren ở xã Thắng Lợi phải đối mặt với nhiều khó khăn, thử thách. Cạnh tranh gay gắt từ sản phẩm thêu máy và thêu nước ngoài, giá rẻ nhưng chất lượng kém, cùng với thiếu nguồn nhân lực trẻ, vốn đầu tư, và chính sách hỗ trợ, thị trường tiêu thụ khó khăn… Mặt khác, giá trị văn hóa của làng nghề cũng chưa được quan tâm và bảo tồn đúng mức.

Để vượt qua tình hình này, các biện pháp đã được thực hiện như tập trung vào nâng cao chất lượng và tính nghệ thuật của sản phẩm thêu tay, đồng thời đào tạo và bồi dưỡng nghề cho lao động, đặc biệt là thế hệ trẻ. Họ cũng hợp tác với doanh nghiệp và tổ chức trong và ngoài nước để tìm nguồn vốn, thiết bị, nguyên liệu, và thị trường tiêu thụ. Để bảo tồn và phát triển nghề thêu truyền thống, xã Thắng Lợi đã thiết lập câu lạc bộ thêu và mở lớp dạy nghề miễn phí. Ngoài ra, họ mở rộng thị trường xuất khẩu sang các nước láng giềng như Lào và Thái Lan, đồng thời duy trì sự kết hợp hài hòa giữa truyền thống và hiện đại, nghệ thuật và ứng dụng, đẹp và tiện ích.

Ngoài ra, việc vận động chính sách hỗ trợ từ nhà nước và địa phương, xúc tiến thương mại thông qua hội chợ, triển lãm, và kênh bán hàng trực tuyến, cũng như tổ chức các hoạt động văn hóa và du lịch liên quan, đều được thực hiện nhằm tôn vinh và phát huy giá trị văn hóa của làng nghề thêu ren.

Một luồng gió mới đến với các làng nghề nói chung và làng nghề thêu ren Thắng Lợi nói riêng, khi Chi cục phát triển nông thôn Hà Nội đã tham mưu cho UBND thành phố ban hành Kế hoạch số 67/KH về bảo tồn, phát triển làng nghề, ngành nghề nông thôn trên địa bàn thành phố Hà Nội giai đoạn 2022-2025. Kế hoạch này nhằm mục tiêu nâng cao giá trị gia tăng của ngành nghề nông thôn, tạo việc làm và thu nhập cho người dân nông thôn, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của làng nghề truyền thống, góp phần xây dựng nông thôn mới và phát triển du lịch làng nghề...

____________________________

Trang thông tin có sự phối hợp của Chi cục Phát triển nông thôn thành phố Hà Nội

Thùy Linh