Hiệu ứng Lucifer có thể biến chúng ta thành người xấu ra sao
Không có ranh giới tuyệt đối giữa thiện và ác trong bản chất con người. Trong những hoàn cảnh xã hội nhất định, người tốt cũng trở thành kẻ xấu. Đấy là hiệu ứng Lucifer.
HÌnh ảnh minh họa cho hiệu ứng Lucifer. Ảnh: Arts Lab.
Một ngày năm 1971, giáo sư Philip Zimbardo của Đại học Stanford chuẩn bị thực hiện một thí nghiệm tâm lý táo bạo.
Công tác chuẩn bị cho thí nghiệm đang được tiến hành khá tốt. Đầu tiên, giáo sư Zimbardo sửa lại tầng hầm của Khoa Tâm lý học trong trường đại học này thành nhà tù và tuyển 24 tình nguyện viên tham gia thí nghiệm thông qua quảng cáo.
Tiếp đến, ông kiểm tra các tình nguyện viên để chứng minh họ đều là "người bình thường có tâm lý khỏe mạnh, không mắc bệnh". Sau đó, ông chia ngẫu nhiên các tình nguyện viên thành hai nhóm: 9 tình nguyện viên trở thành "tù nhân" trong nhà tù, 9 người khác trở thành "lính canh" theo ca, ba người một nhóm (những tình nguyện viên còn lại làm nhiệm vụ dự phòng cho họ, sẵn sàng thay thế những tình nguyện viên rút lui khỏi thí nghiệm). Giáo sư Zimbardo đảm nhận vai "quản ngục".
Để đảm báo tiến độ thí nghiệm diễn ra suôn sẻ, mỗi tình nguyện viên tham gia thí nghiệm phải ký một thỏa thuận, đồng ý từ bỏ một số quyền con người trong quá trình thí nghiệm.
Ban đầu, các "lính canh" rất khó nhập vai. Giáo sư Zimbardo cho rằng họ quá nghiệp dư nên đã nhắc nhở họ rất nhiều lần: "Các bạn phải có đủ năng lực để đối phó với các "tù nhân", bắt các "tù nhân" làm những công việc nhục nhã như giam giữ hàng giờ đồng hồ, dùng tay không dọn bồn cầu, cắt bớt thời gian ngủ của họ,...
24 tiếng sau thí nghiệm, những người tham gia nhận thấy rằng, các "lính canh" đã bắt đầu hứng thú với việc ngược đãi "tù nhân". Càng đáng sợ hơn là, họ bắt đầu cảm thấy vui vẻ khi làm những việc đó.
Cuối cùng, một "tù nhân" bị tra tấn tới mức gần như suy sụp và đã đề nghị được rút khỏi thí nghiệm này (vì theo như thỏa thuận được ký, những người tham gia thí nghiệm có thể từ bỏ bất cứ lúc nào). Tuy nhiên, Zimbardo cho rằng, khả năng chịu đựng của người này quá kém nên đã bác bỏ yêu cầu của anh ta.
Trên thực tế, với tư cách là người lên kế hoạch và tổ chức thí nghiệm, giáo sư Zimbardo cũng đã bắt đầu ám ảnh với vai trò "quản ngục" của chính mình, từ đó mất đi tính khách quan và thông cảm.
Đến ngày thứ 6 của cuộc thí nghiệm, tình hình đã bắt đầu vượt ngoài tầm kiểm soát - những tình nguyện viên đóng vai "lính canh" đã hoàn toàn chìm đắm vào quyền lực mà không thể khống chế được. Cuối cùng, bạn gái của Zimbardo đã nhìn thấy tất cả và mạnh mẽ yêu cầu ông phải dừng lại ngay lập tức. Lúc này, giáo sư Zimbardo mới buộc phải kết thúc thí nghiệm.
Mãi cho đến khi kết thúc thí nghiệm, Zimbardo mới tỉnh ngộ và nhận ra tất cả những gì đã xảy ra trong nhà tù thí nghiệm ở Stanford là một sự điên rồ và vô nhân đạo.
Vậy, điều gì đã khiến những người "lính canh" thực hiện những hành động mất nhân tính đó? Tại sao thí nghiệm mô phỏng này lại trở thành "địa ngục trần gian"?
Bản chất con người là một đề tài muôn thuở trong nghiên cứu tâm lý học. Là một thí nghiệm kinh điển để nghiên cứu về đề tài này, thí nghiệm trong nhà tù Stanford đã tiết lộ cho mọi người thấy môi trường có sức ảnh hưởng lớn như thế nào tới hành vi cá nhân, đồng thời trả lời cho câu hỏi kinh điển về thiện và ác của bản chất con người: Người tốt có thực sự trở thành ác quỷ không?
Thí nghiệm này đã chứng minh trên đời này không có người tốt tuyệt đối và kẻ xấu hoàn toàn, thiện và ác đồng thời tồn tại trong sâu thẳm bản chất con người, đồng thời, chúng chuyển hóa lẫn nhau trong những hoàn cảnh xã hội nhất định. Tuy nhiên, trong một môi trường có trật tự xã hội tốt đẹp, những nhân tố xấu xa sẽ ẩn sâu trong nội tâm con người. Khi gặp được hoàn cảnh thích hợp, chẳng hạn "nhà tù Stanford", chúng sẽ âm thầm trỗi dậy trong bóng tối. Khi nắm được quyền lực trong tay, "Lucifer" sẽ sớm thức tỉnh và biến "người tốt" thành "kẻ xấu".
Hiệu ứng tâm lý này được GS Zimbardo gọi là "Hiệu ứng Lucifer".
