Giảm nguy cơ 'lọt lưới an sinh'

Tỷ lệ tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện còn thấp

Theo thống kê của BHXH Việt Nam, năm 2022 có hơn 1,4 triệu lao động tham gia BHXH tự nguyện (đạt độ bao phủ 3,18%). Năm 2023 có 1,9 triệu người lao động tham gia BHXH tự nguyện (độ bao phủ 4,09%). Năm 2024 là hơn 2,5 triệu lao động tham gia (chiếm tỷ lệ 5,63%). Tỷ lệ người lao động tham gia BHXH tự nguyện thấp là bởi đa phần lao động tự do thu nhập thấp, bấp bênh, thiếu ổn định; người dân ít quan tâm tới tương lai mà chỉ quan tâm bài toán mưu sinh trước mắt.

Theo Báo cáo nghiên cứu Quyền an sinh xã hội của lao động nữ di cư ở Việt Nam do Cục Bảo trợ xã hội, Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội cùng Quỹ Hỗ trợ Chương trình, dự án an sinh xã hội Việt Nam thực hiện vào tháng 11.2018 cho thấy, có 97,9% lao động phi chính thức ở Việt Nam không có BHXH. Đến năm 2023, lao động phi chính thức ở Việt Nam không có BHXH vẫn chiếm tới 98%. Đáng chú ý, trong tổng số gần 18 triệu lao động phi chính thức nhưng chỉ có 0,2% được đóng BHXH bắt buộc, 1,9% đóng BHXH tự nguyện.

Theo các chuyên gia, điều này dẫn đến tình trạng rất nhiều người lao động phi chính thức "lọt lưới an sinh"; đồng nghĩa với họ phải chịu rất nhiều thiệt thòi trong việc thụ hưởng chính sách an sinh xã hội vì không được bảo vệ đầy đủ với hệ thống pháp luật về lao động.

Cần thiết kế chính sách bảo hiểm xã hội hấp dẫn hơn để tăng tỷ lệ người dân tham gia BHXH tự nguyện. Ảnh: BH

Ông Tạ Việt Anh, Chủ tịch Hội đồng quản lý Quỹ Hỗ trợ chương trình, dự án an sinh xã hội Việt Nam (AFV) cho biết, số người tham gia BHXH tự nguyện còn khiêm tốn. Lý do là lao động phi chính thức chủ yếu làm việc trong lĩnh vực nông nghiệp, điều kiện và thu nhập bảo đảm để tham gia BHXH tự nguyện không nhiều. Hiện, những người tham gia BHXH tự nguyện mới có 2 chế độ hưu trí và tử tuất. Trong khi đó, lao động khu vực phi chính thức hiện đang giữ vị trí, vai trò quan trọng đối với tăng trưởng kinh tế, tạo việc làm, tăng thu nhập, giảm nghèo.

Ngoài một loạt các vấn đề như tâm lý "trẻ cậy cha, già cậy con" nên không muốn đóng BHXH; quyền lợi còn ít; thời gian đóng dài, tiền lương hưu thấp; nhiều thông tin sai lệch về cách đóng - hưởng BHXH… cũng là nguyên nhân khiến lao động phi chính thức không mặn mà với BHXH tự nguyện.

Bà Dương Thị Minh Châu, Trưởng phòng Truyền thông, BHXH TP. Hà Nội cho rằng, ngoài những nguyên nhân trên, còn có một nguyên nhân nữa là rất khó để đưa ra một con số cụ thể về mức hưởng của người lao động trong tương lai. Điều này gây bất lợi khi tuyên truyền người dân mua BHXH tự nguyện.

Xây dựng chính sách linh hoạt hơn

Để khuyến khích người lao động tham gia BHXH tự nguyện, có ý kiến cho rằng, nên xây dựng chính sách linh hoạt hơn để người lao động khu vực phi chính thức có thể tham gia theo mong muốn của mình. Đơn cử như thiết kế chính sách lương hưu tối thiểu; tức là nếu lao động nghỉ hưu, mà tiền lương không đủ sống sẽ được ngân sách nhà nước hỗ trợ. Ngoài hỗ trợ từ Nhà nước có thể huy động thêm nguồn lực xã hội hóa đóng góp vào quỹ này. Đây là những giải pháp giúp lao động tự do yên tâm tham gia BHXH tự nguyện.

Theo bà Phạm Thị Thu Lan, Phó Viện trưởng Viện Công nhân và Công đoàn (Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam), chính sách pháp luật đã dần hoàn thiện, đặc biệt là dự thảo Luật Bảo hiểm xã hội (sửa đổi) đã có nhiều điểm mới, song, quan trọng nhất vẫn là kết quả thực thi. Bà Lan cho rằng, hấp dẫn nhất là khi chính sách BHXH tự nguyện bổ sung chế độ thai sản; ốm đau; giảm số năm đóng BHXH để hưởng lương hưu… giúp tăng sức hút với lao động tham gia BHXH tự nguyện.

GS.TS. Giang Thanh Long - Giảng viên cao cấp, Khoa Kinh tế học, Trường Đại học Kinh tế Quốc dân kiến nghị, cần xóa bỏ khoảng cách lao động chính thức và lao động phi chính thức. Lao động khu vực chính thức được bảo vệ rất chắc chắn, trong khi đó, lao động khu vực phi chính thức vốn đã là yếu thế lại chỉ được bảo vệ bởi 2 chế độ lâu dài (hưu trí; tử tuất) mà chính sách trước mắt như thai sản; ốm đau lại không được nhận. Điều này là bất cập, cần được điều chỉnh ngay.

"Ngoài ra, cần minh bạch hơn thông tin đóng - hưởng BHXH với lao động qua phần mềm bảo hiểm giúp người lao động yên tâm hơn khi tham gia", ông Long nhấn mạnh.

Các chuyên gia cho rằng, cần xóa bỏ dần khoảng cách giữa lao động chính thức và lao động phi chính thức thông qua các giải pháp như nâng cao hiệu quả công tác tuyên truyền, phổ biến chính sách BHXH tự nguyện với nội dung tuyên truyền ngắn gọn, dễ hiểu bằng nhiều hình thức, hiệu quả, linh hoạt, phù hợp với từng địa bàn, từng nhóm đối tượng và từng thời điểm.

Cùng với đó, chủ động rà soát cơ sở sản xuất kinh doanh, dịch vụ, làng nghề để xác định người tham gia tiềm năng; đồng thời căn cứ vào danh sách các đơn vị chênh lệch lao động tham gia BHXH do cơ quan thuế cung cấp, tiến hành rà soát, yêu cầu đơn vị thực hiện nghiêm túc chính sách BHXH, bảo hiểm y tế, bảo hiểm thất nghiệp cho người lao động theo quy định; trường hợp không thuộc người tham gia bắt buộc thì sẽ tham gia tự nguyện.

Mặt khác, cần tiếp tục đẩy mạnh cải cách thủ tục hành chính, ứng dụng công nghệ thông tin trong các hoạt động nghiệp vụ, tạo điều kiện thuận lợi nhất cho người tham gia và thụ hưởng chính sách BHXH tự nguyện. Ngoài ra, để hướng tới sự phát triển bền vững; Nhà nước có thể tăng cường chính sách hỗ trợ tạo việc làm, tăng thu nhập cho người lao động, từ đó giúp họ ổn định cuộc sống và tham gia BHXH tự nguyện.

Dương Cầm