Điều bất thường trong lũ quét, sạt lở đất liên tiếp ở khắp nơi những ngày qua

Những yếu tố kích hoạt sạt trượt, nứt đất

Trong thời gian qua, trên cả nước liên tiếp xảy ra hàng chục vụ sạt lở đất đá. Trong số đó, một số vụ gây thiệt hại nghiêm trọng như: Sự cố sạt lở đất tại đèo Bảo Lộc, tỉnh Lâm Đồng; sạt lở đất đá, đường giao thông và thiệt hại về người, nhà ở, hoa màu ở các tỉnh Lai Châu, Sơn La, Điện Biên, Hòa Bình, Đắk Nông, Yên Bái…

Mưa lũ năm nào cũng có, sạt lở năm nào cũng xảy ra, nhưng vì sao năm nay thiên tại lại dồn dập và xảy ra cùng lúc ở nhiều nơi như vậy? PGS.TS Trần Tân Văn, nguyên Viện trưởng Viện Khoa học Địa chất và Khoáng sản (Bộ Tài nguyên và Môi trường) nhận định có 2 nhóm nguyên nhân chính gây ra trượt, sạt lở đất đá liên tiếp xảy ra trong thời gian qua:

Thứ nhất là do mưa lớn kéo dài nhiều ngày làm cho đất đá bị bão hòa nước, khiến các sườn dốc trở nên mất ổn định hơn.

Thứ hai là do hoạt động của con người. Thực tế, các hoạt động dân sinh đã góp phần làm trầm trọng thêm các dấu hiệu mất ổn định của các khối đất đá tại những khu vực sườn dốc.

Nguyên nhân của sạt lở đất, lũ quét ở nhiều nơi những ngày qua được cho là chủ yếu do tác động quá lớn của con người vào thiên nhiên.

Ông Văn phân tích: Nghiên cứu cho thấy độ ổn định sườn dốc thường do ba nhóm yếu tố quyết định là: Hình thái sườn dốc (ví dụ như độ dốc, chiều cao, các chiều dài, rộng); tính chất cơ lý của đất đá tạo nên sườn dốc (ví dụ ở các tỉnh Tây Nguyên phân bố nhiều đá núi lửa bazan, phong hóa ra thành đất đỏ có chiều dày lớn, tơi xốp, dễ bị rửa trôi, bóc mòn, dễ bị phá hủy kết cấu khi bão hòa nước. Đặc biệt là các sườn dốc "nhân tạo", ở những nơi phải đổ đất, đắp lên, đầm chặt để tạo thành nền đường, thì lại càng dễ bị trượt sạt).

Yếu tố cuối cùng là nước, bao gồm cả cả nước mặt lẫn nước ngầm. Các nhà địa chất, địa kỹ thuật thường nói "nước là kẻ thù của sườn dốc". Thực tế, nước làm cho đất đá tạo nên sườn dốc bị bão hòa, giảm sức bền, tăng trọng lượng của khối trượt tiềm năng, từ đó dễ gây trượt.

Do vậy, những đợt mưa lớn kéo dài nhiều ngày, kết hợp với hoạt động dân sinh của con người, đã khiến đất đá tại các sườn núi bị bão hòa nhanh hơn, chính là yếu tố kích hoạt trực tiếp gây sạt trượt, nứt đất trong thời gian qua tại nhiều tỉnh, thành phố ở trên cả nước.

"Tôi cho rằng các hoạt động dân sinh mà thiếu tính toán, thiếu cân nhắc về hậu quả có thể xảy ra càng ngày càng đóng vai trò mấu chốt hơn trong việc gây ra hình thái tai biến địa chất trên. Cùng với đó, các kết quả điều tra, khảo sát về trượt lở trong thời gian qua ở các khu vực miền núi trên phạm vi toàn quốc cho thấy phần lớn các điểm trượt lở, sạt lở đều xảy ra ở dọc theo các tuyến đường giao thông đi qua", PGS.TS Trần Tân Văn nói.

Thực tế, khi thi công các tuyến đường giao thông bắt qua đồi núi đều làm mất chân sườn dốc tự nhiên, từ đó làm gia tăng khả năng xảy ra trượt, sạt lở đất đá. Đáng lẽ, khi thi công công trình, đường giao thông, mà làm mất chân sườn dốc tự nhiên, người ta cần phải áp dụng biện pháp gia cố, gia cường các sườn dốc đảm bảo chắc chắn, an toàn, tuy nhiên trong rất nhiều trường hợp đã không làm.

GS.TS Vũ Trọng Hồng, nguyên Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn cũng đồng tình với PGS.TS Trần Tân Văn về điều này. Ông cho rằng nguyên nhân của hàng loạt thiên tai những ngày qua có nguyên nhân sâu xa là tình trạng chuyển đổi đất rừng sang trồng cây lâu năm, phá rừng làm đất ở, xây nhà cửa, công trình... Thứ hai là việc phạt núi làm đường, thiết kế độ dốc không hợp lý cũng gây sạt lở đất, đá về mùa mưa.

"Những điểm sạt lở ở Tây Nguyên phần lớn đều không còn rừng nguyên sinh. Thay vào đó là đồi núi trơ trọi hoặc lưa thưa vài cây lấy gỗ, cây ăn quả. Những loại cây này có vòng đời ngắn, dưới gốc chưa kịp hình thành thảm thực vật đã bị chặt hạ", PGS.TS Vũ Trọng Hồng nói.

Cách gì ngăn ngừa thảm họa?

Trước các vụ sạt lở tại Lâm Đồng, chúng ta vẫn chưa quên thảm họa Rào Trăng 3 (Thừa Thiên - Huế) hồi tháng 10/2020 làm 13 chiến sĩ hy sinh, cùng nhiều công nhân thiệt mạng.

GS.TS Vũ Trọng Hồng, trượt về địa chất có từ xưa, nhưng khi đó ít trượt lở do có nhiều rừng nguyên sinh. Còn giờ đây, chúng ta phải chuẩn bị tinh thần trượt lở mạnh, lũ ống, lũ quét để có những giải pháp phòng, tránh hậu quả đáng tiếc như đã diễn ra thời gian qua. Ông cho rằng, có nhiều biện pháp chống trượt từ đơn giản đến phức tạp. Đơn giản nhất là giảm độ dốc và trồng cây. Trồng cây có thể giữ đất khỏi trôi trượt nhưng cần chọn các loại cây bám rễ sâu xuống đất xuyên qua lớp phong hóa mới giữ được.

PGS.TS Trần Tân Văn liên tục nhấn mạnh người dân cần trang bị các kỹ năng cần thiết để phòng ngừa thảm họa sạt lở. Thông thường các vết nứt xuất hiện chính là một trong những dấu hiệu đầu tiên của một vụ sạt lở. Tiếp theo là các dòng nước lẫn bùn rỉ ra dưới chân sườn dốc, cây cối trồng trên sườn dốc bị nghiêng đổ.

Theo thời gian, nếu vết nứt càng ngày càng lớn, càng dài, càng sâu thì khả năng trượt lở sẽ càng cao. Vết nứt xuất hiện sẽ gây ra tiếng động, vết nứt càng lớn thì tiếng động càng lớn, chính là tiếng nổ mà nhiều người nghe được.

Thông thường, các sườn núi, sườn đồi tự nhiên sẽ ít xảy ra sạt trượt vì tất cả các quá trình phong hóa, xói mòn, rửa trôi trải qua mưa, nắng, gió hàng ngày, hàng mùa đã xảy ra từ từ, dần dần nên sườn dốc trở nên thoải, đạt đến một góc độ tối ưu, cân bằng, ổn định, ít khi trượt, sạt nữa.

Tuy nhiên, với những khu vực sườn núi tự nhiên có hoạt động nhân sinh tác động vào như làm đường, mở rộng đường; san gạt, tạo mặt bằng để làm nhà, xây đô thị; chặt cây, đốt rừng để trồng cây ăn quả, làm mất đi lớp phủ thực vật bảo vệ tự nhiên, hay làm ứ đọng nước trên sườn dốc thì khi đó sườn dốc không còn tự nhiên nữa, rất dễ mất ổn định, nhất là khi mưa lớn kéo dài dễ xảy ra sạt, trượt. Với sườn dốc nhân tạo như các đoạn đường đất đắp, đất không có kết cấu tự nhiên thì nguy cơ sạt, trượt, nứt, sụt lún đất càng cao hơn.

Cơ quan chức năng cần đẩy mạnh công tác tuyên truyền, giáo dục cộng đồng để người dân hiểu rõ mức độ nguy hiểm của việc san gạt, làm mất chân sườn dốc lấy mặt bằng xây dựng. Các dự án làm đường rất hay để xảy ra tình trạng này, vì thế ngay từ đầu cần khảo sát, thiết kế, thi công các sườn dốc "nhân tạo" cẩn thận, có tính toán kỹ các hệ số an toàn và có giải pháp gia cường, phòng tránh, giảm nhẹ nguy cơ trượt lở.

Đối với người dân và chính quyền địa phương cần lưu ý, nứt đất khi mưa to, kéo dài là một trong những dấu hiệu trực tiếp của sạt trượt. Thế nên động thái đầu tiên địa phương cần thực hiện là di dời người dân ra khỏi khu vực sạt trượt tiềm năng. Tiếp đó cần cử cán bộ kỹ thuật đến quan trắc, giám sát, theo dõi diễn biến của các vết nứt. Nếu vết nứt tiếp tục phát triển thì khả năng cao là trượt lở sẽ xảy ra, cần căn cứ kích cỡ các vết nứt để dự báo quy mô khối trượt, từ đó thực hiện di dời cho phù hợp.

Tô Hội