Cuốn sách mổ xẻ góc khuất tâm lý đằng sau những toan tính hằng ngày

Cuốn sách Trong đầu có giấu con voi của hai tác giả Kevin Simler và Robin Hanson, do NXB Dân Trí vừa ấn hành. Tựa sách lấy cảm hứng từ một thành ngữ trong tiếng Anh - “con voi trong phòng” (the elephant in the room), mô tả những sự việc, hiện tượng có phần nghiêm trọng mà ai cũng biết nhưng lại cố tình tránh né.

Theo đó, Trong đầu có giấu con voi ngụ ý rằng tất cả chúng ta đều nhắm mắt làm ngơ trước điều gì đó đang tồn tại trong tâm thức của mình.

Nghiên cứu của Sigmund Freud cho thấy tiềm thức đôi khi có thể tác động đáng kể đến hành động và quyết định của con người; tuy vậy tiềm thức lại không ngăn con người đưa ra lời giải thích mang tính chủ ý về những hành vi trên trong đời sống hằng ngày. Vì vậy, thật khó chấp nhận nếu ai đó nói rằng chúng ta thậm chí còn không hiểu những toan tính thực sự sau các hành vi thường ngày.

Với Trong đầu có giấu con voi: Góc khuất tâm lý đằng sau những toan tính hàng ngày, Kevin Simler và Robin Hanson cố gắng chứng minh rằng có thể có nhiều động cơ tiềm ẩn khác nhau mà con người không hề biết đằng sau các hành vi xã hội của mình.

Các tác giả giải quyết vấn đề: “Tại sao chúng ta che giấu động cơ của mình” và chỉ ra rằng có nhiều động cơ khác nhau nhưng ta lại có xu hướng tập trung và phóng đại những động cơ tốt, có lợi cho vai trò của bản thân trong xã hội, đồng thời hạ thấp những động cơ "xấu xa" và ích kỷ.

Bắt đầu từ hành vi xã hội của động vật - việc các loài linh trưởng dành nhiều thời gian hơn mức cần thiết để chải lông cho nhau có thể chứa đựng nhiều ý đồ, chẳng hạn như xây dựng lòng tin và hình thành các liên minh có thể giúp chúng trong những tình huống khác nhau.

Một ví dụ khác là lòng vị tha cạnh tranh khi một số loài động vật sẵn sàng cung cấp thức ăn và bảo vệ cho đồng loại - thông qua hành vi này chúng có thể nâng cao vị thế thành viên của mình trong bầy đàn.

Hành vi của con người được hình thành và duy trì dựa trên những cân nhắc về mặt tiến hóa và sự cạnh tranh là điều không thể tránh khỏi trong quá trình này. Ba loại cạnh tranh chính của tổ tiên loài người có lẽ là tình dục, địa vị xã hội và chính trị. Bất kể cuộc chơi diễn ra ở đâu, việc cạnh tranh giữa các loài thường gây lãng phí tài nguyên. Điều này khiến con người tạo lập những chuẩn mực nhằm hạn chế sự cạnh tranh cũng như tránh lãng phí tài nguyên của bộ não.

Có lẽ nhiều bạn sẽ thích chương sách Chuẩn mực - tóm tắt lịch sử hình thành các chuẩn mực và giải thích lý do tại sao con người cần chuẩn mực cũng như tầm quan trọng của tin đồn và danh tiếng trong việc hình thành và duy trì các chuẩn mực.

Về lý thuyết, thực thi chuẩn mực thành công có thể làm giảm việc sử dụng bộ não. Tuy nhiên, thực tế là bộ não con người đang ngày càng lớn hơn thay vì thu nhỏ lại. Bộ não lớn hơn tiêu thụ nhiều năng lượng hơn; do đó nó phải mang tính quyết định đối với sự sống còn của con người, và một trong những nhân tố ảnh hưởng có thể kể đến là sự tồn tại của gian lận.

Chắc chắn, không ít độc giả sẽ giật mình khi lần giở từng trang của chương Gian dối. Các tác giả buộc phải thừa nhận rằng “Mọi người đều gian lận”. Sự hạn chế lẫn nhau giữa những người thực thi quy tắc và những người trốn tránh quy tắc giúp cải thiện khả năng tinh thần của họ.

Theo đó, có nhiều hình thức gian lận khác nhau: “gian lận trong bài kiểm tra” là một tình huống trốn tránh chuẩn mực mà một người cụ thể (giám thị) đã phát hiện ra, còn “uống rượu nơi công cộng” là một tình huống có nhiều người biết. Ngoài ra, còn có một cách gian lận đặc biệt - tự lừa dối bản thân.

Liên quan đến chức năng của sự tự lừa dối, các tác giả đưa ra hai giả thuyết ở chương Tự lừa dối. Người ta nhận ra tự lừa dối là một cách để tự vệ. Có người lại xem tự lừa dối là một cơ chế hướng ngoại, lôi kéo và cuối cùng là phục vụ bản thân hơn là cơ chế hướng nội, phòng thủ, tự đánh bại do Freud đề xuất.

Trong đầu có giấu con voi ám chỉ sự ích kỷ của con người cùng tập hợp các khái niệm hoặc cách diễn đạt liên quan. Đồng thời, không ngần ngại phơi bày “những động cơ tiềm ẩn trong cuộc sống thường nhật” để minh họa rõ hơn về sự tồn tại rộng rãi của "con voi" và tác động sâu rộng của nó đến cuộc sống của mỗi người thông qua những ví dụ cụ thể.

Có 10 lĩnh vực bao gồm: Ngôn ngữ cơ thể, Tiếng cười, Trò chuyện, Tiêu dùng, Nghệ thuật, Từ thiện, Giáo dục, Y tế, Tôn giáo và Chính trị - đây là những khía cạnh đa dạng trong đời sống xã hội. Các tác giả đưa ra các động cơ hiển nhiên cho mỗi cá nhân, chỉ ra rằng chúng chưa đủ cơ sở để giải thích và cuối cùng đưa ra những động cơ thay thế.

Điểm nổi bật quan trọng của cuốn sách này là kiểm tra xem “có những động cơ tiềm ẩn đằng sau hành vi của con người” ở nhiều khía cạnh khác nhau.

Song các tác giả không thể tránh khỏi việc lựa chọn bằng chứng theo nhu cầu lập luận của mình. Ví dụ, tiêu tiền cho người khác có thể khiến con người hạnh phúc hơn những người tiêu tiền cho bản thân mình, bất kể bao nhiêu tiền hay liệu bên thứ ba có biết điều đó hay không. Những động cơ ẩn giấu không thể giải thích thỏa đáng các hành vi như vậy của con người.

Trong mọi trường hợp, cuốn sách vẫn rất đáng đọc, dù là dành cho những người thực hành nghiệp dư hay chuyên nghiệp về xã hội học, tâm lý học, kinh tế, khoa học chính trị hoặc các ngành liên quan khác.

Lưu Đình Long