Biệt động Sài Gòn, bộ phim kinh điển giữ kỷ lục lượng người xem

Bộ phim được xem là tác phẩm kinh điển của điện ảnh Việt Nam, do Long Vân làm đạo diễn, Lê Phương, Nguyễn Thanh viết kịch bản, khởi động ghi hình năm 1982 và kéo dài 4 năm. Với độ dài bốn tập: Điểm hẹn, Tĩnh lặng, Cơn giông, Trả lại tên cho em, bộ phim để lại dấu ấn sâu đậm khi mô tả được khó khăn, gian khổ, sự hy sinh, gan dạ, sự đóng góp của cả quá trình hoạt động trước và sau hòa bình của những chiến sĩ biệt động.

Mang nhiều ý nghĩa lịch sử, từng nhân vật chính diện phản diện trong phim đều được khán giả đánh giá là những vai diễn xuất sắc.

Những năm tháng đó, bộ phim là điểm sáng của điện ảnh nước nhà, lập kỷ lục phòng vé lúc bấy giờ. Trong ký ức của nhiều khán giả, họ nhớ ta phải xếp hàng dài khắp cả một con phố để có thể mua được vé hoặc phải mua vé ngoài chợ đen. Trong những năm đất nước vô cùng khó khăn, điện ảnh Việt Nam vẫn cho ra đời được những tác phẩm để đời đáng kinh ngạc.

Tác phẩm ban đầu được Thiếu tướng Hải Phụng (nguyên Tư lệnh Biệt động Sài Gòn, lúc ấy là Chỉ huy trưởng Bộ Chỉ huy quân sự TP HCM) đặt hàng, khởi động từ năm 1981, bấm máy bốn năm.

Bốn tập của bộ phim tái hiện những chiến công của đội biệt động trong kháng chiến chống Mỹ. Nhân vật chính là Tư Chung - Tư lệnh trưởng biệt động Sài Gòn, cùng đồng đội Ngọc Mai, phải đóng giả một cặp vợ chồng tư bản giàu có, ngày ngày chạm trán quân địch. Những đồng đội khác của họ như Sáu Tâm, Huyền Trang, Năm Hòa (bí danh K9) giữ nhiều vị trí khác nhau, cùng hoàn thành nhiệm vụ.

Ngọc Mai - một vai diễn xuất sắc của nghệ sĩ Hà Xuyên.

Tác phẩm gây ấn tượng với những cảnh chiến đấu lẫn các tình huống đấu trí căng thẳng. Bên cạnh đó, các chuyện tình do biên kịch hư cấu khiến câu chuyện gần gũi hơn.

Ông Vũ Văn Nha - chủ nhiệm phim - từng kể sau khi ra mắt, tác phẩm thu hút hơn 10 triệu lượt khán giả đến rạp. Nhiều nơi, họ xếp hàng tranh nhau mua vé. Phim là bệ phóng của hàng loạt tên tuổi từ vai chính đến phụ như Thương Tín, Quang Thái, Thúy An, Thanh Loan, Hà Xuyên.

Biệt động Sài Gòn là phim tốn nhiều tâm huyết nhất của đạo diễn Long Vân. Khi còn sống, ông cho biết chăm chút ngay từ khâu tuyển diễn viên, nhất là hai vai chính Tư Chung và ni cô Huyền Trang.

Hai chiến sĩ biệt động Ngọc Mai - Tư Chung đóng giả vợ chồng.

Đạo diễn vốn định giao vai Tư Chung cho Chánh Tín, người đang nổi tiếng bấy giờ nhưng suy đi tính lại, ông không muốn dùng gương mặt quá quen thuộc. Long Vân nghĩ đến Quang Thái - diễn viên kịch nói từng tham gia Nơi gặp gỡ tình yêu của ông. Đạo diễn từng cho biết: "Khi quay được nửa tập, xem lại, tôi thấy mình đã quyết định vô cùng đúng đắn. Chánh Tín đẹp trai thật nhưng nhìn kỹ thì thấy chất tư sản hào hoa nhiều hơn. Ở Quang Thái, hình ảnh người chiến sĩ biệt động hiện lên vừa rất đẹp vừa gần gũi".

Ni cô Huyền Trang - vai diễn để đời của nghệ sĩ Thanh Loan.

Với vai ni cô Huyền Trang, đạo diễn muốn mời Như Quỳnh nhưng bà từ chối vì phim quay trong thời gian dài, bà lại đang có bầu. Họa sĩ Trịnh Thái của đoàn làm phim tình cờ gặp Thanh Loan, giới thiệu cho đạo diễn.

Mối tình giữa 2 chiến sĩ Biệt động Tư Chung và ni cô Huyền Trang gây thổn thức cho hành triệu trái tim người xem.

Vai Sáu Tâm ban đầu định giao cho nghệ sĩ Hoàng Dũng, nhưng đạo diễn vẫn lăn tăn vì gương mặt Hoàng Dũng không có chất dãi dầu của biệt động. Một lần, ông vào Đoàn kịch Cửu Long Giang chơi, đang uống cà phê vỉa hè thì gặp Thương Tín ngồi một mình, vẻ mặt lầm lì, lạnh lùng. Hai người nói chuyện, đạo diễn mời Thương Tín thử vai Sáu Tâm.

Trong gần bốn năm làm phim, đạo diễn Long Vân và biên kịch Lê Phương nhiều lần tranh cãi, chỉnh sửa các tình tiết. Theo kịch bản gốc, nhân vật Sáu Tâm (Thương Tín đóng) sống đến hết phim chứ không chết trên cầu ở ngay tập hai. Tuy nhiên, nhiều người trong đoàn nhận xét như vậy các biệt động thần thánh, tài giỏi quá, không đúng với thực tế.

Đạo diễn và biên kịch sau đó để Sáu Tâm chết vì bị đồng đội Ba Cẩn phản bội, tạo cảm giác phẫn nộ xen lẫn xót xa. Sáu Tâm hy sinh, người yêu anh được lệnh đi xử tử Ba Cẩn nhưng phải không gây nguy hiểm cho những đồng đội khác. Đội biệt động cũng phải tìm người thay anh đánh trận tại khách sạn Caravel ở tập 3.

Kịch bản lại điều chỉnh để Tư Chung đưa Huyền Trang, người yêu mình, vào nơi nguy hiểm. Cảnh anh dặn dò cô trước khi ra trận vì thế gây xúc động mạnh. Các tình huống chiến đấu, đạo diễn và biên kịch vắt óc suy nghĩ để xây dựng "không cải lương, không hoang đường".

Dù đã 54 tuổi khi vào vai Tư Chung nhưng nghệ sĩ Quang Thái gây ấn tượng với gương mặt lai Tây, hào hoa.

Quay phim trong thời kỳ đất nước còn thiếu thốn, đạo diễn Long Vân không sử dụng cascadeur. Để chân thật, các diễn viên thẳng tay đánh đấm trong nhiều cảnh. Trong một chương trình năm 2019, nghệ sĩ Hai Nhất (vai Ba Cẩn) nói nhớ nhất đoạn Thương Tín (vai Sáu Tâm) đá vào bộ hạ, lực khá mạnh khiến ông bị đau. Ở cảnh ni cô Huyền Trang bị tra tấn, nghệ sĩ Thanh Loan bị dội nước lạnh, quay trong một đúp. Cảnh em bé giao liên do Vân Dung - con gái đạo diễn Long Vân đóng - bị tra tấn bằng bầy rắn, ông mua rắn thật từ một nhà hàng, nhổ răng, rút nọc, không cho con biết trước.

Em bé bán báo, vai diễn do Vân Dung, con gái đạo diễn Long Vân thủ vai gây ấn tượng rất mạnh trong bộ phim.

Vì quá trình quay kéo dài, đoàn làm phim đa số từ Hà Nội vào, họ ở tập thể cùng nhau, có người còn mang theo con. Cứ quay được một đoạn, đoàn phải chờ gửi ra cơ sở tráng phim nhựa duy nhất ở Hà Nội, rửa ra thành phẩm. Diễn viên Thanh Loan nhớ bà ký hợp đồng 18 triệu đồng cho vai diễn, thỉnh thoảng nhận một phần theo tháng. Thế nhưng đúng đợt đổi tiền năm 1985, 18 triệu của bà chỉ còn 1,8 triệu.

Bộ phim góp phần đưa tên tên tuổi của nhiều nghệ sĩ như Quang Thái, Thúy An, Thương Tín, Hà Xuyên, Hai Nhất, Thanh Loan… đến gần hơn với công chúng. Bốn thập kỷ trôi qua, Biệt động Sài Gòn vẫn trường tồn theo dòng chảy của thời gian, tuy nhiên cuộc đời dàn diễn viên từng đóng Biệt động Sài Gòn thì trải qua nhiều thăng trầm.

Năm 2023, đạo diễn Long Vân từ trần, hưởng thọ 87 tuổi. 11 năm trước đó, ông bị bệnh tật đeo đẳng. Ấn tượng của dàn diễn viên Biệt động Sài Gòn với đạo diễn Long Vân là người tài giỏi, hiền lành, đức độ, sống chan hòa với đồng nghiệp. Đến khi nhắm mắt xuôi tay, đạo diễn Long Vân chưa từng có giải thưởng hay danh hiệu nào. Đó là điều khiến nhiều người tiếc nuối.

Năm 2019, công chúng tiếc thương nói lời vĩnh biệt với cố NSƯT Bùi Quang Thái – đóng vai ông trùm tình báo Tư Chung. Vốn là nghệ sĩ kịch nói nổi tiếng ở Hà Nội trong thập niên 1970-1980 trước khi rẽ ngang sang đóng phim truyện, ông thu hút khán giả khi vào vai Tư Chung. Năm đó, nghệ sĩ 45 tuổi, được khen lãng tử, cao ráo, phù hợp với hình ảnh tư lệnh trưởng mưu trí, dũng cảm. Ông qua đời vào tháng 6/2019 do bệnh tai biến, hưởng thọ 83 tuổi.

Gương mặt tài tử của Thương Tín trong phim Biệt động Sài Gòn.

Từ ngôi sao màn bạc được người đời ngưỡng mộ, sự nghiệp Thương Tín xuống dốc không phanh vì dính vào con đường “đỏ đen”. Tuổi xế chiều, ông gặp khó khăn về kinh tế khi phải lo cho vợ trẻ, con thơ. Sau rất nhiều lùm xùm, hình ảnh Thương Tín xuống mức thấp nhất trong lòng khán giả và đồng nghiệp.

Cẩm Thúy